شایست و ناشایست دین زرتشت

خدای متعال ادیان آسمانی را برای هدایت انسان و حصول به سعادت ابدی فرستاده است. گرچه هدایت مستقیم انسان از آنِ خداوند بوده، اما پیامبران در جایگاه مجری فرمان الهی در صحنه زندگی بشر ایفای نقش می‌کنند. انبیای الهی با مراتب مختلف برای بشر فرستاده شدند تا به نیاز هدایتی بشر و به فعلیت رساندن استعدادهای هر امت، پاسخ مثبت دهند. همه ادیان توحیدی در ظرف وجودی و زمان خود دارای یک حقیقت و یک روح یعنی روح توحید هستند و انسان‌ها را به اعتقاد به مبدأ یگانه و معبود واحد دعوت می‌کردند:قُلْ یا أَهْلَ الْکتابِ تَعالَوْا إِلی کلِمَةٍ سَواءٍ بَینَنا وَبَینَکمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللَّهَ وَلا نُشْرِک بِهِ شَیئا. نکتة قابل توجه اینکه اصول و کلیات دین دگرگون نمی‌شود هرچند مقتضیات زمان موجب تغییر فروع دین است؛ بنابراین اگر تفاوتی در ادیان گذشته وجود دارد در جزئیات فروع شریعتاست. از آنجایی که تمام پیامبران در صدد ایجاد وحدت و همگرایی بشر بوده‌اند و تمام همت خود را در جهت تعالی انسان بذل کرده‌اند به این صورت که خرافات و سوء‌برداشت‌های وارده بر شرایع پیشین را تذکر داده و در صدد اصلاح آن بوده‌اند، این اثر در همین راستا و با همین انگیزه تألیف شده است؛یعنی دعوت به مشترکات و پرهیز از اختلافات و کمک به یکدیگر جهت رفع نواقص و سوء‌برداشت‌ها از ادیان و مذاهب. بدیهی است تأکید بر اصول و باورهای بنیادین ادیان، به مثابه راهبردی مؤثر برای همگرایی اصولی و رفع سوء‌برداشت‌ها و کج‌فهمی‌ها، مطرح می‌شود. شرط اساسی برای تحقق هدف مذکور،آگاهی از اصول و مبانی دینی دیگر ادیان است. شناخت ادیان جهان و نحوة تفکر و عمل دینی مردمان، بصیرتی فزون‌تر و دیدی فراتر درباره انسان و ضعف‌ها، چالش‌ها، نیازهاو دغدغه‌های معنوی او به ما می‌بخشد. از ادیان زنده جهان، آیین زرتشت است. آیین زرتشت در تقسیم‌بندی متداول ادیان، در شاخه «ادیان شرقیـ آریایی» می‌گنجد و در مقطعی از تاریخ دین رسمی ایرانیان بود و هنوز در میان جوامع کوچکی در ایران و همچنین در میان پارسیان هند معمول است. این دین باستانی در طول تاریخ پرفراز و نشیب خود، تحولات بسیاری را پشت سر گذاشته است. به گفته برخی از پژوهشگران، آیین زرتشت به سبب دیرینگی، فراز و نشیب‌هایی که از سرگذرانده و به سبب از بین رفتن بخشی از متون مقدسش، دشوارترین دین زنده برای مطالعه و تحقیق است. گرچه دین ایران باستان از چند قرن پیش در میان پژوهندگان علوم انسانی کانون توجه قرار گرفته است و در نتیجه مطالعات و پژوهش‌ها، نوشته‌ها و آثاری تدوین شده است؛ اما تاکنون اثری که به توصیف و تحلیل باورهای بنیادین در دین زرتشت آن‌چنان که بایسته است، تألیف نشده است. هر دین می‌بایست به سه پرسش اساسی پیرامون سرآغاز، سرانجام و هدف اساسی حیات انسان که تشکیل دهنده اصول دین هستند، پاسخ دهد. مسایلی چون توحید، نبوت، وحی و کتاب آسمانی، احکام و شریعت، نجات و معاد از مسائل بنیادین مربوط به این سه پرسش هستند. تألیف حاضر برای دستیابی به این پاسخ‌ها با تأکید بر منابع دست اول، دیدگاه آیین زرتشت را در موضوعاتی چون توحید، کتاب مقدس، شریعت، معاد و... را تبیین و تحلیلی نو ارائه نموده است. منظور از منابع دست اول دین زرتشت موارد ذیل است: ۱. اوستا؛ کتاب مقدس زرتشتیان به ویژه گاهان/گات‌ها ـ تنها متن منسوب به زرتشت ـکه بخشی از اوستای موجود را به خود اختصاص داده است. ۲. ادبیات فارسی میانه یا پهلوی که شامل مطالب متنوع بسیاری می‌باشد و به منزلة شرح و تفسیر متون اوستایی است، از منابع کهن و مفید برای پژوهش در آیین زرتشت به شمار می‌آید. نگارنده در طی هفت فصل کوشیده مهم‌ترین باورهایاساسی آیین زرتشت را توصیف و بررسی کند. هر فصلی از کتاب با توصیف و تبیین محتوای عنوان فصل آغاز و با بررسی آن پایان یافته است. ـ فصل نخست کتاب مباحث مقدماتی نظیر زندگی‌نامه زرتشت و وضعیت کنونی زرتشتیان ایران را مطرح کرده است و در پایان فصل به بررسی نبوت زرتشت پرداخته شده است. ـ فصل دوممتون دینی زرتشتیان و تفسیرهای آن را به خود اختصاص داده است. این فصل عهده‌دار توصیف و تحلیل متون اوستایی و آثار پهلوی است. ـفصل سوم منظرهای جهان‌شناسی را در خود جای داده است. در این فصل مباحثی نظیر ادوار جهان و عمر آن، اهورامزدا و اهریمن، دیوان و ایزدانو امشاسپندان و... مورد توجه واقع شده است. ـ فصل چهارم حاوی مراتب توحید یا شرک در آیین زرتشت است و پایان این فصل، به بحث آتش و پرستش یا احترام آن اختصاص دارد. ـ فصل پنجم درباره انسان‌شناسی می‌باشد و به توصیف و تحلیل ساحت غیرمادی و نیروهای مینوی / معنوی انسانپرداخته است. ـ فصل ششم به بحث شریعت در بین زرتشتیان پرداخته و از تغییر شریعت در میان زرتشتیان گزارش می‌دهد. ـ سرانجام فصل پایانی کتاب به ارائه مباحث فرجام‌شناسی زرتشتی اختصاص یافته است. سیر بحث از جاودانگی روح شروع شده، سپس به توصیف فرجام روان فرد پس از مرگ اشاره شده و پس از آن مسئله فرجام نهایی و رستاخیز زرتشتیان آمده است. براي آنكه توصیف، هرچه کامل‌تر، بی‌طرفانه‌تر و نزدیک‌تر به واقع باشد، نگارنده تمام اوستا و بيشتر متون پهلويِ ـ در دسترس ـ را مرور و مطالعه نموده است. ضمناً به طور مستمر به تمام متن‌های اوستا که توسط آقای پورداوود ـ استاد اوستاشناس ایرانی ـ ترجمه و گاهاً تفسیر شده مراجعه شده است. دربخش گاهان اوستا، به سبب منسوب بودن آن به شخص زرتشت و اهمیت والای آن نزد زرتشتیان، تمام دو جلد ترجمه وتفسير موبد آذرگشسب با عنوان گات‌ها سرودهای زرتشت، نیز مطالعه شده است. سبب گزينش تفسير آذرگشسب، مزايايي بود كه در اين اثر ديده مي‌شد؛ از جمله اينكه در شرح ‌واژه‌هاي اوستايي از نظرات ساير اوستاشناسان مشهور مانند بارتولومه ، ميلز ، تاراپوروالا ، دستور كانگا ، بهرام گور انكلسريا و پورداوود استفاده كرده است. بخش بررسی هر فصل، حاوی تأملات درون دینی (زرتشتی)، تاریخی و عقلی است؛ چرا که تنها مجرای ارتباط و تفاهم بین‌المللی میان انسان‌ها با هر دین و مسلکی «عقل» می‌باشد. خردورزی سفارش تمام پیامبران الهی است. دوستخواه، در مقدمة ترجمة اوستا آورده است: «یکی از درخشان‌ترین نمودهای پیام و آموزش زرتشت، این است که نشانی از تعبد و پذیرش چشم بسته و گوش بسته در آن نیست. او پیروان خویش را از فرمانبری کورکورانه و ناآگاهانه باز می‌دارد و می‌گوید: آنچه را که از من می‌شنوید، با خردِ درست و منشِ پاک و روشن خویش بسنجید و ارزیابی کنید و آنگاه بپذیرید»(یسنا، ۳۰: ۲) و در متون پهلوی آمده که اهورامزدا خطاب به زرتشت می‌گوید: بزرگترین گناهان سه چیزند: چشم بر بستن از دیدن حقیقت، گوش بستن بر شنیدن حقیقت و کین ورزیدن و نا آشتی. نگارنده از خوانندگان گرامی به ویژه زرتشتیان محترم این انتظار را دارد که به بررسی‌های پایان هر فصل کتاب، بدون هیچ پیش‌داوری و بدون حب و بغض بنگرند و از آنجایی که این اثر مانند تمام آثار بشری، بی‌عیب و نقص نیست، امیدواریم خوانندگان به ویژه زرتشت‌پژوهان و دانشوران زرتشتی از کنار کاستی‌های آن به آسانی عبور نکنند بلکه بزرگوارانه آنها را یادآوری فرمایند تا اگر جایی سوء برداشتی شده است رفع شود و در مجموع بر غنای کار افزوده شود. در پایان وظیفه خود می‌دانم از همه کسانی که به گونه‌ای در به انجام رسیدن این کار نقشی داشته‌اند تشکر کنم. از جنابحجت ‌الاسلام و المسلمین دکتر سیدعلی حسنی مدیر محترم مؤسسة فرهنگی ـ تبلیغی علامه بلاغی تشکر ویژه دارم. نخستین جرقه این حرکت را در سال ۱۳۹۵ ایشان زدند و با جدیت و پیگیری خود همکاری ویژ‌ه‌ای برای ثمر رسیدن این کتاب مبذول کردند. همچنین از جناب حجت الاسلام والمسلمین دکتر حسین نقوی، مدرس و مؤلف ادیان ایران باستان، بسیار سپاسگزارم که مسئولیت ارزیابی علمی این اثر را تقبّل کردند و نکات بسیار ارزنده و راهگشایی را متذکر شدند. سیدمحمد حاجتی ۱۳۹۸